Prace ekshumacyjne na dawnym cmentarzu więziennym w Strzelcach Opolskich.

Ponoć niemiecki dyrektor więzienia mawiał, że: „więzień nawet po śmierci nie będzie wolny i to nigdy, jego ciało pozostanie na zawsze w więzieniu”.

We wtorek 27 lipca 2021 roku, krótko po godzinie 10 rano, koparka rozpoczęła prace na terenie dawnego boiska KS. Budowlani, w miejscu gdzie znajdował się niegdyś cmentarz więzienny.

Porównanie miejsca wykopu z archiwalnym zdjęciem. Widoczna jest charakterystyczna wieża kościoła pw. św. Wawrzyńca w Strzelcach Opolskich.

(zdjęcia zbiory własne; fot. M. Lipok)

Miejsce rozpoczęcia prac wytypowane zostało na podstawie archiwalnego zdjęcia, które było opublikowane w gazecie lokalnej w 1932 roku - „Oberschlesien in Bild nr 17”. Dzięki postępującemu procesowi digitalizacji zasobów archiwów i bibliotek udało się odnaleźć artykuł na temat strzeleckiego więzienia wraz z fotografią przedstawiającą więzienny cmentarz w latach 30. Fotografia ta ukazała się po raz pierwszy w 2012 roku na portalu fotopolska.eu i opublikowana została tam przez użytkownika „Cristoforo”, który odnalazł ją przeglądając zbiory Śląskiej Biblioteki Cyfrowej. Widoczna na tym zdjęciu charakterystyczna wieża kościoła parafialnego pod wezwaniem św. Wawrzyńca oraz znajdująca się z jej lewej strony dawna baszta (dzwonnica) stały się punktami odniesienia w poszukiwaniu właściwego miejsca. Zostało wykonanych kilkanaście zdjęć próbnych w celu weryfikacji i porównania z fotografią archiwalną. Posłużono się także starą mapą z początku XX wieku, której fragmenty opublikowane zostały w jednej z książek wydanych przez Urząd Miasta pt. „Strzelce Opolskie na starej fotografii”. Mapa ta ułatwiła dokładniejszą lokalizację cmentarza więziennego. Pomocny w lokalizacji cmentarza był również LiDAR (z ang. Light Detection and Ranging). Metoda lotniczego skaningu laserowego polega na tworzeniu modelu powierzchni terenu na podstawie pomiaru odległości pomiędzy aparaturą pomiarową znajdującą się na pokładzie samolotu (czy też dronu) a punktami terenowymi. Mówiąc w skrócie LiDAR pozwala przeniknąć przez gęste zalesione i zarośnięte tereny pokazując użytkownikowi sam poziom gruntu interesującego nas miejsca. W ten sposób możemy wypatrzeć niewidoczne fundamenty nieistniejących już budynków, zlokalizować okopy, zarysy dawnych grobów, niewidoczne już forty, itp. Wcześniej same dostępne zdjęcia satelitarne nie zawsze potrafiły pomóc w weryfikacji obiektów wypatrzonych na starych archiwalnych mapach, LiDAR to bardzo ułatwia. Dodatkowe informacje na ten temat przywięziennego cmentarza zostały uzyskane także dzięki starszym mieszkańcom miasta w trakcie przeprowadzonych rozmów.

Zakład Karny nr 1 w Strzelcach Opolskich został wybudowany w latach 1885-1889. Na dzień dzisiejszy ciężko nam ustalić kiedy dokładnie powstał przywięzienny cmentarz, wynikło to najpewniej z zaistniałej wówczas potrzeby pogrzebania w jakimś miejscu zmarłych w więzieniu osadzonych. Możemy jedynie domniemywać, że miało to miejsce w ostatnim dziesięcioleciu XIX lub w początkach XX wieku. Na pytanie kiedy zakończono regularne pochówki w tym miejscu, również nie istnieje na razie jednoznaczna odpowiedź. Z opowieści starszych mieszkańców Adamowic możemy się dowiedzieć, że cmentarz istniał na pewno jeszcze w 1945 roku. Znajdowały się tam widoczne groby wraz z ustawionymi krzyżami. W grudniu 1945 roku więzienie wraz z należącymi do niego terenami zostały przez władze radzieckie przekazane władzom polskim. W 1946 roku teren ten został wyrównany i utwardzony, została nawieziona także warstwa ziemi. W miejscu gdzie znajdował się cmentarz przywięzienny powstało boisko dla klubu sportowego „Gwardia”, w którym grali funkcjonariusze służby więziennej, milicji oraz UB. W 1948 roku „Wapienniki” przejęły ten teren i utworzony został tutaj klub sportowy „Budowlani”, który funkcjonował do 2010 roku. Obecnie teren jest własnością PPO PP (Przedsiębiorstwo Przemysłu Obuwniczego – Przedsiębiorstwo Państwowe) w Strzelcach Opolskich. Firma planuje w niedalekiej przyszłości rozbudowę swojego zakładu na terenie po byłym boisku sportowym. Przedstawiciele firmy wiedząc o tym, że na ich działce znajdował się przywięzienny cmentarz, postanowili sprawdzić przed rozpoczęciem inwestycji co kryje ziemia.

Poza tym, że był to cywilny cmentarz przywięzienny istnieją także przypuszczenia i niepotwierdzone informacje, że na cmentarzu tym lub w jego bliskiej okolicy mogli zostać pogrzebani więźniowie z krajów Europy Zachodniej, głównie Belgii i Holandii, którzy zostali tutaj przewiezieni w ramach hitlerowskiej akcji „Noc i Mgła” (wspominałem o tym już na łamach tego bloga w artykułach: Jak belgowie trafili do strzeleckiego więzienia?, Pamięci Belgów osadzonych w strzeleckim więzieniu w 1944 roku, i Cmentarz więzienny) oraz polscy więźniowie polityczni okresu stalinowskiego. Prowadzone w tym miejscu prace ekshumacyjne oraz badania mają na celu weryfikację także tych informacji.

Fundacja Silesia jako jedyna instytucja wyraziła zainteresowanie tematem cmentarza więziennego w Strzelcach Opolskich. Zgromadzone w ostatnich latach przez Edwarda Dalibóg i Mariusza Lipok materiały oraz informacje na temat tego cmentarza zostały przekazane w sierpniu 2020 roku prezesowi fundacji – Andrzejowi Latusskowi, który podjął działania w celu uzyskania pozwoleń na przeprowadzenie badań na tym terenie oraz ekshumację odkrytych szczątków pogrzebanych tam osób.

Po uzyskaniu niezbędnych pozwoleń na przeprowadzenie ekshumacji Fundacja Silesia rozpoczęła pracę 27 lipca 2021 roku. Już po około godzinie i zdjęciu górnej warstwy ziemi pojawiły się pierwsze zarysy kilku jam grobowych, odkryto także radzieckie naboje oraz szczątki dwóch żołnierzy niemieckich, którzy zginęli pod koniec II wojny światowej – ich szczątki spoczywały na niewielkiej głębokości. Najpewniej zostali pogrzebani w pośpiechu jeszcze zimą 1945 roku. Znalezione przy nich nieśmiertelniki pozwolą na identyfikację. Z Fundacją Silesia współpracują archeolodzy i antropolodzy związani z Uniwersytetem Opolskim. Dzięki uprzejmości Andrzeja Latusska oraz dr archeologii, pani Magdalenie Przysiężnej-Pizarskiej mogłem wziąć udział w pierwszych dniach prowadzonych prac. Panią doktor miałem okazję poznać parę lat wcześniej, uczestnicząc w jej zajęciach z archeologii podczas studiów na Uniwersytecie Opolskim na kierunku historia.

W pierwszych dniach pracy koparki (27-28.07.2021) udało się odnaleźć wstępny zarys granic cmentarza więziennego oraz kilkanaście jam grobowych. Ze wstępnych oględzin odsłoniętego terenu można wywnioskować, że część grobów najpewniej znajduje się także pod chodnikiem usytuowanym wzdłuż ul. Powstańców Śląskich. Świadczą o tym zarysy jam grobowych zaczynających się (lub kończących) pod betonowym fundamentem ogrodzenia dawnego boiska sportowego. W kolejnym dniu, tj. 29 lipca przeprowadzono wykopy (badania sondażowe) we wskazanych miejscach (m.in. teren na którym niegdyś znajdowało się asfaltowe boisko do piłki ręcznej oraz okolice pobliskiego transformatora), gdzie według relacji mogliby zostać pogrzebani więźniowie polityczni okresu stalinowskiego. Niestety pomimo kilku godzin pracy nie udało się natrafić na jakiekolwiek ludzkie szczątki we wskazanych miejscach. Znaleziono natomiast miejsce, tzw. śmietnik, w którym zasypane zostały powojenne oraz nieco wcześniejsze przedmioty codziennego użytku. Znaleziono tam m.in. kilka buteleczek po medykamentach, kosmetykach, fragmenty niemieckiej porcelany, a także powojenne blaszane kubki i miski oraz resztki dawnej lampy kolejowej. W tym samym dniu do pracy przystąpili archeolodzy. Dr archeologii Magdalena Przysiężna-Pizarska rozpoczęła pracę od przygotowania planu stanowiska archeologicznego. Został sporządzony plan terenu badań, wyznaczono punkty pomiarowe oraz nadano odpowiednie numery poszczególnym jamom grobowym. Następnie przystąpiono do odsłonięcia jednej z wybranych jam grobowych. Wybrany został nr 23, przy odkrywaniu którego mogłem wziąć udział. Należało po prostu delikatnie usuwać warstwę ziemi wzdłuż zarysów jamy grobowej aż do momentu ukazania się fragmentów trumny oraz szczątków zmarłego, które znajdowały się około 180 – 200 cm poniżej współczesnego poziomu gruntu. W czasie dwóch pierwszych dni pracy archeologów odkrytych i ekshumowanych zostało 5 jam grobowych. Poza fragmentami trumien oraz szczątkami zmarłych nie udało się na razie odnaleźć przy nich żadnych pomocnych w datowaniu czy identyfikacji przedmiotów w postaci guzików, monet, rzeczy osobistych, itp. Można natomiast określić wiek zmarłych osób na podstawie stanu zachowania ich kości. Z wszelkimi wnioskami i szczegółowymi informacjami należy się wstrzymać do momentu zakończenia prac wykopaliskowych oraz uzyskania wyników badań. Ponieważ nie zostały oznaczone jeszcze wszystkie jamy grobowe, szacuje się że na terenie tym może występować od około 90 do 100 miejsc pochówku. Prace na terenie dawnego cmentarza więziennego mogą potrwać nawet dwa tygodnie. W kolejnych dniach ujawniono także informacje na temat jednego z dwóch żołnierzy niemieckich, które udało się odczytać dzięki jego nieśmiertelnikowi. Był to najprawdopodobniej żołnierz w stopniu majora RAD, którego jednostka znajdowała się w okolicach Münster (Nadrenia Północna-Westfalia). Wcześniej nr jego macierzystej jednostki błędnie odczytano jako Słupsk. Szczątki tych żołnierzy zostaną pochowane na cmentarzu wojennym w Niedolicach Wielkich koło Wrocławia.

Powyższy stan wiedzy oraz zakres przeprowadzonych prac archeologicznych aktualny jest na dzień 31 lipca 2021 roku. Poniższe fotografie również obejmują ten okres.

27.07.2021 r. Rozpoczęcia prac na dawnym boisku KS. Budowlani.

Na miejscu obecni przedstawiciele Fundacji Silesia oraz firmy PPO PP. (zdjęcia zbiory własne; fot. M. Lipok)

Przedstawiciele Fundacji Silesia nadzorujący pracę koparki podczas usuwania warstw ziemi.

(zdjęcia zbiory własne; fot. M. Lipok)

TVP Opole podczas nagrywania reportażu na początku prowadzonych prac.

(zdjęcia zbiory własne; fot. M. Lipok)

Odkryta radziecka amunicja. Przeleżała w ziemi ponad 76 lat.

(zdjęcia zbiory własne; fot. M. Lipok)

Saperzy podejmujący znalezioną amunicję; 28.07.2021 r.

(zdjęcia zbiory własne; fot. M. Lipok)

Edward Dalibóg, przedstawiciele PPO PP oraz Fundacji Silesia obecni przy odkryciu pierwszych jam grobowych w dniu 27.08.2021 roku. (zdjęcia zbiory własne; fot. M. Lipok)

Andrzej Latussek wskazuje odkryte zarysy jam grobowych, 27.08.2021.

(zdjęcia zbiory własne; fot. M. Lipok)

Przy jednym z zarysów jam grobowych; 27.08.2021.

(zdjęcia zbiory własne; fot. M. Lipok)

Stan prac na 28.07.2021 r. Coraz bardziej widoczny regularny układ jam grobowych.

(zdjęcia zbiory własne; fot. M. Lipok)

Widoczne zarysy jam grobowych sięgające pod betonowe fundamenty ogrodzenia dawnego boiska. Część mogił może najprawdopodobniej znajdować się pod ogrodzeniem a nawet chodnikiem.

(zdjęcia zbiory własne; fot. M. Lipok)

29.08.2021 kolejne wykopy we wskazanych miejscach. Tutaj w poszukiwaniu szczątków, które wg podań miały znajdować się pod powierzchnią asfaltowego boiska do piłki ręcznej.

(zdjęcia zbiory własne; fot. M. Lipok)

Edward Dalibóg obserwujący pracę koparki w okolicy transformatora. W tym miejscu odkryty został tzw. śmietnik.

(zdjęcia zbiry własne; fot. M. Lipok)

Zardzewiałe stare kubki, miski, fragmenty poniemieckiej porcelany, buteleczki po medykamentach i kosmetykach odkryte w tzw. śmietniku – miejscu, do którego zostały wrzucone i zasypane.

(zdjęcia zbiory własne; fot. M. Lipok)

Jedna z ciekawszych buteleczek, które zostały znalezione – znanej firmy Schwarzkopf.

(zdjęcia zbiory własne; fot. M. Lipok)

Przekrój warstw widocznych w wykopie na dawnym boisku KS. Budowlani. Potwierdziła się teoria o wyrównaniu, utwardzeniu oraz nawiezieniu nowej warstwy ziemi na terenie, gdzie dawniej znajdował się cmentarz więzienny.

(zdjęcia zbiory własne; fot. M. Lipok)